هورامان و فرهنگ ایران باستان

واژه ی هۆرامان:

از ترکیب دو واژه ی “هۆر= خۆر= خورشید = نماد روشنائی = اهورمزدا”+ ” مان = وه ند = وند = سرزمین،خاستگاه ، جایگاه “بوجود آمده است ؛که میتوان آنرا به “سرزمین اهورای بزرگ ” معنی کرد. و همین معنی ، به تنهائی میتواند بیانگر پیوستگی هۆرامان، با فرهنگ ایران باستان ، باشد. به کارگیری واژه ی”گۆرانی ، بجای ” هورامی” :

بکار گیری واژه ی” گۆرانی ” بجای ” هورامی” ،تنها هنگامیکه م یخواهیم از “گویش ” مردمی سخن بگوئیم که گفتار و نوشتارشان به زبان کوردی ،دیالێکت جۆگرافیای “هورامی ” است( اورامان، که نووله، زه نگه نه ، رۆژ به یان ، جمهور، شه به ک ، گۆران، و…) ، از دید من ، بسیار برازنده تر، درستتر و، پذیرفتنی تر است و به مراتب گسترده تر و همگانیتر.

ازجمله :

الف – “گویش گۆرانی ” ، مانند بنیادیترین شاخه های زبان کردی ، در کا نونهای پژوهشی – آکادمیکی جهان ، شناخته شده است.

پژوهشگران زیادی ، چه در درون و چه در بیرون مرزهای جۆگرافیائی ، “گۆران” و”گۆرانی” را دستمایه ی پژوهشهای خود ، قرار داده و لاجرم در گستره ی بزرگی از جهان ، این نام ، مانند زبان یک تبار تاریخی ، شناخته شده است.

ب – پیشینه ی مبارزاتی و پایداری دو واژه ی گۆران و گۆرانی ، تا آنجاست که واژه ی ” کافر ” قرآنی ، برآیند واکنش و زائیده ی آن است ،ولی این راز بسیار بزرگ را، هیچگاه نگذاشته اند ریشه شناسی کنیم و خاستگاهش را آنچنانکه بوده ، به جامعه بشناسانیم.

زبان گۆرانی ،گنجنامه ی دهها داستان ( هۆنیا ئی – خۆنیائی ) خونین سرایندگان نامدار و گمنامی است که، تنها شمار کمی از آنها ، به دست ما رسیده است.

شاهنامه های بزرگ و بزمنامه ها و رزمنامه ها و چامه های حماسی – داستانی گۆرانی را، در زمانهائی که زبان پهلوی(پاڵه وانی) در دهه های تهاجم بیرحمانه ی زبان تازی ؛ داشت له و لورده می شد، پهلوانان گۆرانی گویان ما ، از (به) خاکستر نیمه جان زبان میانه ی ایرانی ، در شکل امروزیش ؛ جانی تازه بخشیدند که آن زبان “گۆرانی” نام گرفت.

از آنجمله داستانهای بزمی ” ویس و رامین” ، “شیرین دشتبی ” و… ،که زادگاهشان وند گۆران و زبانشان گۆرانی بوده است . سپس به فارسی دری رفته اند و در آنجا ماندگار شده اند در حالیکه از نسخه های گۆرانی آنها، تاکنون چیزی پیدا نشده است و خوب این داستانی دیگر است (برتری زبان غالب وممنوعیت دیگر زبانها)!

همین گرفتاریها درمورد رزمنامه ها و…، نیز پیش آمده است.

استادانی مانند زنده یادان رشید یاسمی ، ملک الشعرای بهار ، پورداود ، دکتر سعید کردستانی ، آیت اله محمد مردوخ و شمار زیاد دیگری ،وابستگی یا دلبستگی فراوانی ، به زبان گۆرانی داشته اند و در باره اش زحمت زیادی کشیده اند و پژوهشگران خارجی قابل اعتمادی مانند ” استاد کریستن سن “دانمارکی، درباره اش نوشته اند.

کسانی مانند دهخدا، دکتر محمد مکری ، سیروس ایزدی و .. . کوششهای زیادی برای شناساندنش به پژوهشگران جهان ، نموده اند .
پ – هورامان اما ، نام یک وند (منطقه) ، جۆگرافیائی است که از چهار سو شهرهای روانسر ، سنه ، مریوان وهه ڵه بجه ، پیرامون آنرا گرفته اند . اهالی این وند ، به زبان گۆرانی سخن میگویند .

بکار بردن نام دو واژه ا ی “زبان هورامی”  به جای  “زبان گۆرانی” برای اهالی هورامان ، همان اندازه درست است که بکار بردن واژه ی”زبان بادینانی”، به جای “زبان کرمانجی ژورو ” برای ساکنان وند جۆگرافیائی “بادینان” !

برای نمونه اگر از یکنفر اهالی بارزان بپرسیم : راستی شما به چه زبانی سخن میگوئی ؟ و او پاسخ بدهد : به زبان “بادینانی ، یا بارزانی” ، آیا درست گفته ؟ البته نه . چرا؟ چون زبانی به نام زبان بارزانی ، یا بادینانی بودی ندارد .

زبانیکه بارزانیها و بادینانیها (بهدینان = زردشتیها = گاڤران ) ، به آن سخن میگویند، زبان کوردی ( کوردمانجی ژورو ) است .

همین شیوه ی بیان در مورد “هورامی= هورامانی ” نیز ، درست است . زیرا هورامانیها، زازائیها (هۆرامه کیها)، زنگنه ئیها، شبکها ، رۆژبه یانیها، که نوله ئیها ، یارسانها ، گۆرانها ، کاکه ئیها و… زبان پیروزشان ، “گۆرانی” است . اینها همه دارای یک زبان همگن و هم ریشه هستند و آن زبان ، زبان ” گۆرانی ” است.

اهل دانش و فن و خرد ، میدانند که : زبان گۆرانی ، نه تنها مادر تمام لهجه های هورامی ، هورومکی، زنگنه ئی ، شبکی ، رۆژبیانی ، کنوله ئی ، دیلمی ، مرودشتی و…است؛ بلکه دیگر شاخه های زبان کردی و بخشی از فارسی، از سرچشمه ی زلال ادبیات گۆرانی سیراب شده اند .

گۆرانی ” ، که کاروانسالار زبان کرد یست ، اکنون بیش از دشمنان سنتی کرد،ارد ازدست همزادان خود ، ضربه ی کاری میخورد!

 پاسداری از زبان گۆرانی  (هه ۆرامی)

برای زنده ماندن هر زبانی ، باید آن زبان را در آموزشگاهها بکارگرفت . باید آنرا به بچه ها آموخت . باید از کودکستان تا دانشگاه ، آنرا خواند و نوشت ودرباره اش پژوهش کرد و تز نوشت . پس باید کتاب برای آن نوشته شود که این مستلزم یک جهانبینی خردمندانه است و نه تنگ نظرانه .

این بسنده نیست که تنها به شیوه ی گفتاری ، زبان را به کار بگیریم . نوشتارهای فردی و نامه نگاریها هم هرچند نیک و پسندیده است، ولی چاره ی درد نیست .

زبان پهلوی (پهلوانی = پاڵه وانی) ،سانسکریت ( یکی از زبانهای ریشه ئی آریائیها )، زبان اوستائی و زبانهای باستانی ایران و … ، دیگر گوینده ئی ندارند و خود همین واقعیت باید تلنگُری باشد بر پیشانی دست اندر کاران !

هر زبانی اگر زبان آموزش وپرورش نباشد ، پس از ۴۰۰ سال ، مرگش فراخواهد رسید . در این دوران تهاجم میدیائی ، بیگمان آن عده از شاخه های زبان کردی ، که برای آموزش و پرورش ، به کار گرفته نشوند، زودتر از مرز پیشبینی ، رو به نابودی خواهند رفت .

ما ، صد البته نمیخواهیم و نباید اجازه دهیم که زبان گۆرانی را به آن سرنوشت دچار سازند .

پس در زمره ی تلاشهائی که برای زنده نگهداشتن زبان گۆرانی باید بکار بست ؛ افزون بر آنچه گفته آمد ، رسانه های همگانی هستند . مانند رادیو ، تلویزیون ، کتاب ، مجله ، روزنامه و غیره ، که به ماندگاری و پایائی و پویائی زبان گۆرانی ، یاری میرسانند.

فرهنگ ایران باستان ، باریشه های سترگ ، در اورامان :

پیوستگی فرهنگی هورامان و ایران باستان ، از راه نوشته های تاریخی، سنگنوشته های میخی ، اوستا و ، زبان باستانی و میانی ایران(پهلوی= پاڵه وانی) ، قابل اثبات است.

برای اثبات پیوند زبان کوردی گۆرانی (هورامی) ، با زبان ایران باستان، اوستا و زبان میانه، در زیر به نمونه هائی ، نگاه میکنیم .

نوشته ، کوردی است ، زیرا الفبای فارسی نمیتواند گویای بیان درست واژه ها باشد.

(۱) – هه مگتانه = هگمتانه همدان

وشه ی  هه مگه تانه ، وشه یه کی مادی کۆنه ، که خۆشبه ختانه پاش نزیکه ی ۳ هه زارساڵ، هێشتا بنچینه که ی به پته وی له زبانی کورد ی وفارسیدا ، ماوه ته وه .

ئه م وشه (هه مگتانه)

له دوو به شی “هه م” + “گت” و، پاشبه ندی” ئانه “، پێک هاتووه.

هه م ، به واتای : جه م ، کۆ ، گلێر- ه . جه مخانه = خانه ی کۆ بوونه وه = گلێرگه ، راوێژگای یارسانه کانه (گۆرانه کان).

گت ، به چه می (واتای) وستان ، دانیشتن – ه

. وشه ی تێکڵاوه ی هه مگتانه – ش ، به تیکڕا ئه بێته : جێگای کۆبوونه وه. دواتر له ره وتی زه مان و زبانا ، گۆڕاوه به هێگمه تانه ، ئێکباتان و ، سه رئه نجام  ” هه مه دان = همدان “. که سه ره رای ئه وه له ده وره ی ماده کان و ، سه ره تای هه خامه نشیه کانا ، پایته خت بووه ، دواتریش له زه مانی سه لجوکیه کانا ، سۆڵتان سه نگار(سه نگه ر)ی کورد ، کردی به پایته ختی کوردستان (سه ده ی ۱۲ ز) .

ناوی ئێستای پاریزگای کوردستان – ی رۆژهه ڵات، که ته نیا به شێکی بچوکه له “مادی بچوک” له و  کاته وه  ماوه ته وه .
(۲)- گا ڤر -گاور

واژه ی، گاور = گاڤر = کافر = پیرو آئین گه وری = گبری = زه رده شتی ،” بی دین ” از دیدگاه مسلم .

واژه ی گاور(گا ڤر) ، به چم (معنی) پیرو آئین زردشت است که از دیدگاه مسلمانان ( تسلیم شدگان) تازی ، مترادف ” بێ دین ” است .

جمع گا ور(گا ڤر) میشود : گاوران (گا ڤران) . که به چم پیروان آئین زردشتی است . دربخشی از هورامان لهون ، از جمله در(نوسود، شۆشمێ، ته وێڵێ ، سۆسه کانه ، زاوه ر ، نۆدشه ، شه‌ ڕه کان ، نه روی ، ته شار و…) هنوز واک(حرف) ” ڤ = v آلمانی ، انگلیسی ، روسی ” ، بکار برده میشود . این واک ، در دیگر جاهای هورامان بزرگ ، دیگر گو (تلفظ) ، نمیشود .

در کردی کرمانجی ژورو (کردی شمال) اما ، پابرجاست مانند آن بخش از لهۆن که نام بردم . این گو همان گوی (تلفظ) ، پهلوی دوره ی اشکانیان و ساسانیان است .

من واقعیت این امر را بازگو میکنم و داوری را به شما میسپارم :

هنگامیکه عربها ی مدعی فصا حت ، خواستند واژه ی ” گاور = گاڤر ” را برزبان بیاورند، از بس فصیح بودند ، آنرا “کافر ” تلفظ کردند ! چرا ؟ چون :

واک ” گ ” را نداشتند، بجا یش واک ” ک ” را گذاشتند . به واک ” ڤ = و = v ” که رسیدند، ازبیخ عرب بودند و بجایش ” ف ” را نهادند و ،” گاڤر” شد ” کا فر ” !؟
ما که دین گا وران = گا ڤران یا گاورانی داشتیم ، جون پایداری میکردیم، مارا ” بی دین : گفتند و نوشتند .

ازدید عرب های تسلیم شده ، همه کس دیگر، بی دین بود یا متمرد ، که میشد همان ” گاڤر” ما ،یا ” کافر” آن ها !؟

(۳) – زبانی مادی:

کۆنترین یادگارێک که له ژیانی باو باپیرانی دێرینی ئێمه ی کورد ، به ڕه چه ڵه ک مابێت؛ نۆسکه کانی په رتووکی پیرۆزی ئه ڤێستا- یه. که بریتین له سرووده دینییه کان و ، راو  ڕه وشته ئایینیه کان ؛ که ناوه رۆکی میژووئیان هه یه.

شانامه ی فێرده وسی و ، شانامه کۆردی (گۆرانی) یه کان ، ئه توانن نوێنه ری ئه و به ڵگه بن که ئه ڤێستایه.

ناواخنی دیرۆکی شانامه کان ، له “که یۆمه رس”ه وه ده ست پێ ئه کات تا ئه گاته گۆشتاسب شاه. واته ده ورانی پادشایانی “ئه په رداته ” (پێشدادیان) ، “که وی یان”(کیانیان)، (زه مانی حه وت خۆدائی )، هێرشی بێگانه کانی وه کوو : ئه ژدیهاک(زۆحاک) ،فراسیاک تور (ئافراسیاوی تۆرک )،وه هه روه ها، له دایک بوون و ، نه شوو نۆمای زه رده شت – ی سپیتمان

ئه گرنه خۆ.

ئه مه ش ئه گه یه نێ که زبانی کوردیی ریشه ی له دێر زه مانه وه هه بوه و،مێژینه ی په یوه سته ته نانه ت به زه مانی پێش له تارێخه وه.

گاته کانی زه رده شت که زیاتر له هه موو زمانه کانی هێندو ئۆروپائی تر، به زمانی کوردیه وه نزیکترن ، گۆیاترین به ڵگه یه بۆ چه سپاندنی ئه م راستیه مێژووئیه.

به شێک له زانیاران ،له سه ر ئه و باوه ڕه ن که گاته کانی زه رده شت ،به زمانی مادی – ن و،زۆربه ی زۆری زانایان گوتویانه که زبانی کوردی که یه کێ له لقه کانی زبانی ئێرانییه؛ له پاشماوه کانی زبانی مادییه کانه.

با سه رنجی ئه م لیسته نموونانه ی خواره وه بده ین و ، به خواردنی پاشخوانی که سانێک که به په له به کوردستانا تێپه ڕیوون ؛ یان بۆ به رژه وه ندی حکومه ته کانیان ،شتێکیان نووسیوه ؛ خۆمان خه ریک نه که ین!

ئه گه ر خۆمان تۆزێک دڵسۆزیمان هه بێت و ، به دووی فێربوونا بچین؛ ده رمانی چاره سه ری هه موو په تا درێژ خایه نه کانمان ، به سووکوو ئاسان ،لای خۆمان ، ده ست ئه که وێت .

لیستی به رئاوردیی نموونه

ئه ڤێستائی پاڵه وی گۆرانی (هۆرامی) فارسی
——————– ———– – ——————- —————

ئێسمێ  هێسۆم   هێزمێ ، هیزم

دروج   دروچ   درۆ ، دروێ    دروغ

ده راژه  دراژه ، دراچه درێژ ،   دراز

ئه د م     ئه ز     ئه ز   ،    من

ده مان    زه مان   زه مان   ،   زمان

یه زن   یه سن    جه ژن ،  جه شن ، جشن

زه یمه   زه یمێستان    زمسان،    زمستان

ماونگه    ماس    مانگه ،  مانگ ،     ماه

وه هرگ      گورگ       وه رگ ،      گرگ

یاره ( Year ) سار ،سال ساڵ، ساڵه ، سال

یشته     خشت    خشته ،        خشت

ئینگه      ئاسن         ئاسن،       آهن

ئۆشنه    ئۆش     هۆش ،    هوش
——————————————-
لیستی به رئاوردیی نموونه

ئه ڤێستائی     فارسی   گؤرانی (هۆرامی(
————— ————— ——————-

یوه ک  یک   یوه ، یۆ ،(گۆرانی

دوا   دو   دوو(۲)، دوێ،

چتوار   چهار    چوار

په نجا   پنج    په نج ،   پێنج

ئاپتا    هفت   حه ۆت ،   حه وت

ئازی   حال وحوصله        هازی

ئه سره   و   اشک ،سرشک   هه رسی  هه ڵسی

ئاییشا   آنها    ئایشا ،    ئادیشا (ئه وان)،

ئه وره   ابر    هه ور ،    هه ۆر

ئوشتره   شتر     وشتر،

به رزه ت     بلند     به رز،

ته مه     مه     ته مه (ته م ومژ(،

پیسه   کثیف    پیس (پیس وپۆخڵ(

دوێسه تێ    دویست دوه سه د،

گه وره   بزرگ    گه ۆره ،    گه وره

ماسیه    ماهی     ماساوی، ماسی

فارسی        گۆرانی (هه ۆرامی(
—————— ——————

به هرام           بارام

قه هره مان      قاره مان

شه هرستان    شارستان ، شاره سان

که هکه شان   کاکه شان

که هریز          کارێز

په رهیز           پارێز

دیاره، به گازره ی په رتووکێک ئه توانم لیسته که درێژ بکه م ؛ به ڵام نه ک لێره داکه ڕێگه نه دراوه!

هاوبه شی فرهنگی – ئه ده بی:

له بواری تارێخ و ، ئه ده بی هۆنیائیه وه (شێعر) ،زمانی گۆرانی توانیویه رۆڵێکی شایسته و ، دیاریکه ری هه بێت. شانامه کۆردییه کان، داستانه به زمی و ره زمییه کان، ئه ده بی پایداری و… به شێک له و چالاکیانه ن که زبانی کوردی گۆرانی ، به تارێخ و فه رهه نگی ئێرانی کۆنه وه ، گرێ ئه ده ن.

بۆنموونه ، داستانی به زمی – ره زمی ،”بیژه ن و مه نیجه “، رۆسه م و گڵێم گۆش ، رۆسه م و سیا دێۆ، مه م و زین و….

نموونه یه ک له داستانی “بیژه ن و مه نیجه”

بەڵێ هەی سەڕاف شوعرای نازەنین _ گۆشدەر بە داستان، زەمانەی وەرین

ئەوەڵ جە بیژەن ، پاڵەوانێ کار _ جە کۆنجێ زیندان، سیای تەنگێ تار

دووەم کناچەی ، شای ئافراسیاب _ مەنیجەی بێعەیب ، خاڵان بۆی گۆڵاب

هەر جە تارێخێ،شاهانێ قەدیم _ دمای کەیکاوس، پادشای هەفت ئەقلیم

جەو دەم “کەیخەسرەو” پادشای ئێران بێ _ باشێ باڵادەس ، دەنگ دلێران بێ

زەمزەمەی شاهیش،مەنشووربێ نە عام  _  نە “شارانێ ڕۆم”،”مەکە”و”میسر”وشام

یەکایەک جە لاش ، سەرەفکەندە بین _ نامش نە سەفحەی ، گیتی کەندە بین

تاجێ کیانی ، مەندەی ” کەی قۆباد” _ نیابێ نەسەر ، بە خاتر گوشاد

چند پاڵەوانان، حازر بین جەلاش _ بە لەفزێ شیرین ، مەکەردن سەناش

بیژەن چەنی گیو ، گورگینێ میلاد _  ڕۆهام و بەهرام ،گودەرزێ کەشواد ،

تووس و فەریبۆرز ، زەنگەی شاوەران _ تەمام پاڵەوان ، جەنگی ناموەران

هەم چەنی مەردان، جەهاندیدە کار _ نیشتە بین نەبان ، کورسی زەڕنگار .

نویسنئده – کیـومرث نیکرفتار

۱۷اردیبهشت ماه ۱۳۸۹خ(۷ماه مه ی ۲۰۱۰م