هورامان (تاريخ ، جغرافيا ، دين ، گويش و فرهنگ) بخش اول
۲۷اسفند ۱۴۰۰٫
مقدمه
سال هاست اورامانات مفتخر به پرورش جوانان فرهیخته و دانشمند بسیاری است كه از دانشگاههای مختلف و مطرح كشور در مقاطع كارشناسی و بالاتر فارغ التحصیل شده اند بگونه ای كه سالهای مدیدی است اورامانات بالاخص پاوه و نودشه بالاترین میزان قبولی كنكور دانشگاه در استان را دارا می باشند گرچه بیشتر این نخبگان ، فارغ التحصیلانی پرمایه و متخصص در رشته های فنی و مهندسی می باشند و امروز در غربت در شهرهای صنعتی كشور مشغول و باعث افتخار ایران و اورامان می باشند اما نخبگانی از رشته های علوم انسانی و ادبیات ننیز كم نبوده و نیستند . دانشگاه و دوران دانشجویی بجهت فراوانی منابع تحقیقی و داشتن وقت و مجال كافی بهترین فرصت برای پرداختن به نیازی تاریخی سرزمین و دیار سیروان و شاهو است . نیاز به كنكاش در فرهنگ و ادبیات اورامان نیازی واجب ، تحسین برانگیز و شایسته است كه امیدواریم دانشجویان و فرهیختگان دانشگاهی اورامان با جدیت و تلاشی خستگی ناپذیر در راه روشن كردن نقطه های تاریك حیات این سرزمین بكوشند .
هورامان یکی از مناطق قشنگ و دلربای کردستان است که به سختی کوهها، جنگلها، قلههای پربرف و درههای سرسبز مشهور است. در دامن این کوههای بلند و مناظر دیدنیش، چندین شاعر مشهور مانند: بیسارانی، صیدی هورامی، کاردوخی، ملا خدری رواری، میرزا عبدالقادر پاوه ای و … و همچنین هنرمندانی همچون: عثمان هورامی، محمدحسین کیمنه ای، جمیل نوسودی و … زاده و پرورده شده‌اند.
مرز جغرافیایی منطقه هورامان در شرق، شهرستان سنندج، در غرب، منطقه شهرزور عراق، در شمال، شهرستان مریوان و در جنوب، شهرستان جوانرود است.
معنی واژه هورامان
در مورد واژه هورامان معانی مختلفی وجود دارد و هر صاحب نظری در مورد ریشه و اساس این کلمه، به اندازه توانایی و فهم خود، بحث کرده است. بعضی محققان توانسته اند در مورد کلمه هورامان تحقیقاتی را انجام دهند و ریشه تاریخی آن را پیدا و تجزیه و تحلیل کنند. برای اینکه از معنی واژه هورامان چیزی دستگیرمان شود، لازم است بعضی از این نظریات را به اختصار توضیح دهیم:
۱) واژه (هور- آمان) که در زبان سورانی به معنی«روَژ ههلَاتن» یا بیرون آمدن و طلوع خورشید است.
۲) واژه (هه ور- آمان) جمله ایست خبری به معنای آمدن ابر در آسمان و بارندگی.
۳) واژه (هاواری- آمان) به معنی طلب پناه دادن آمده است.
۴) واژه (ههواری- آمان) به معنی خانه و پناهگاه محافظت شده و آرام است. چون هورامان منطقهای است کوهستانی و امن.
۵) به نظر محمدامین هورامی، واژه هورامان، از کلمه «ئوروموَن» استخراج شده است. صیدی شاعر هورامانی در در شعرهای خود از کلمه «ئوروموَن» استفاده کرده است.
عقیده بر این است که در زمان زندگانی صیدی، مردم از این کلمه استفاده کرده اند.
۶) عدهای هم نظرشان این است که واژه «هورامان» از «ئوورامهن» استخراج شدهاست که نام یکی از آهنگ های قدیمی کرد در دوران پیش از اسلام است.
۷) در فرهنگ «برهان قاطع» در مورد این واژه، نوشته شده كه «ئوورامان» به معنی خانه و پناهگاه سخت و محكم است. این واژه، از دو قسمت «ئوورا» به معنی قلعه محكم و سخت و «مان» به معنی خانه و محل اقامت درست شده است.
۸) تعدادی از صاحبنظران واژه هورامان را به «هوورئامای» بر میگردانند كه به معنی بالاآمدن و صعود كردن است. چون هورامان هم مكانی سخت و مرتفع است كه برای رسیدن به آن از هر طرف باید از ارتفاعات عبور كرد.
تاریخ منطقه هورامان
درباره‌ی تاریخ منطقه‌ی هورامان منبع كاملی در دسترس نیست تا بتوان این تاریخ را به دقت مشخص كرده و مورد بررسی قرار دهیم اما در چند منبع دیده شده است كه اورامان از نظر تاریخی نسبت به دیگر مناطق كردستان از اهمیت بیشتری بر خوردار است. پژوهش های اورامان شناسی كه از جنبه های زبان شناختی، باور شناختی و قوم شناسی در مجموعه‌ی كردشناسی انجام می گیرد، با كشف قباله های اورامان (كهن ترین سندهای كردی به زبان های یونانی و پارتی كه زبان ایران میانه‌ی شمالی است) در سال های ۱۹۱۹ـ۱۹۱۳ به اوج خود رسید. در سال های آغازین سده های بیستم، یكی از مهمترین رویدادهای فرهنگی جهان به وقوع پیوست كه در نوع خود به عنوان بزرگترین كشف در عرصه‌ی تاریخ و زبان قوم كرد تلقی می گردد. این واقعه‌ی فرهنگی همانا كشف سه قباله‌ی باستانی در اورامان كردستان ایران بود كه خبر آن به سال ۱۹۱۳ میلادی از سوی پروفسور ایلیس منس در نشریه‌ی مطالعات عصر هلنی منتشر شد. پس از تحقیقات مستمری كه پیرامون این اسناد انجام گرفته به نظر می رسد كه سومین قباله از قباله های مذكور كه به زبان آرامی (اورامی قدیم) دستكاری شده تحریر گشته، به عنوان كهنترین سند مكتوب مكشوفه‌ی زبان كرد مورد شناسایی قرار می گیرد.
چگونگی كشف قباله های هورامان
در این زمینه روایاتی چند در لابه لای منابع تاریخی و مآخذ زبان شناسی ثبت گردیده است كه به طور خلاصه ارائه می گردد. گویا پیش از جنگ جهانی اول، یكی از مریدان شیخ علاءالدین نقشبندی به نام صوفی عبدالله در روستای بیاره از قراء اورامان به شیخ اطلاع می دهد كه بر تخته سنگی بر فراز قله‌ی كوهی در اورامان، نقش مردی را دیده است كه تیری به دست دارد. به فرمان شیخ، صوفی یاد شده مأمور می گردد كه پیرامون تخته سنگ مذكور تحقیق كند. سپس صوفی به همراه تنی چند از مریدان شیخ به قله‌ی كوه می روند. جهت تیری كه در دست مرد منقوش بر سنگ است، آنها را به سوی غاری در آن حوالی رهنمون می شود. مریدان شیخ پس از كاوش در غار، كوزه ای گلین و پر از ارزن پیدا می كنند و بدین گونه در میان ارزن سه طغری قباله‌ی باستانی اورامان كشف می گردد. این اسناد نزد شیخ علاء الدین نگهداری می شوند. در اوایل قرن بیستم، هنگامی كه دكتر سعید خان كردستانی برای معالجه‌ی چشم عباسقلی خان به مریوان عزیمت می كند، اسناد یاد شده در اختیار دكتر سعید خان قرار می گیرند. قباله های سه گانه‌ی اورامان هم اكنون در موزه‌ی لندن نگهداری می شوند.
همچنین مؤلف تاریخ مردوخ در مورد چگونگی كشف و قرائت این قباله ها چنین می نویسد:
چنانكه سه فقره اجاره نامه در سال ۱۳۲۸ هجری قمری سید حسین نامی از شیخ علاء الدین در نواحی اورامان در میان خمره‌ی پر ارزن پیدا كرده و بالاخره قباله های مذكور توسط پروفسور براون به دست پروفسور میس متخصص زبان یونانی رسیده . . . .
در همین مورد، سی. جی. ادموندز كارگزار بریتانیا در عراق در كتابی تحت عنوان ((كردها ، ترك ها و عرب ها)) چگونگی كشف قباله های اورامان را چنین بازگو می كند: «سه قباله‌ی نوشته شده بر پوست آهو كه دو تای آن به زبان یونانی و سومی به زبان پارتی بوده. دكتر سعید خان كردستانی در سال ۱۹۱۳ به انگلستان آورد و مدتی بعد موزه‌ی بریتانیا آن ها را از وی خریداری نمود. به گفته‌ی دكتر سعید خان، این قباله ها در غاری واقع در كوه (سالمان) در نزدیكی شهر اورامان پیدا شده است در حالی كه در كوزه ای دربسته نگهداری می شده اند.»
شكل ظاهری، موضوع، رسم الخط، تاریخ و زبان قباله های هورامان
هر یك از قباله های یاد شده بر پایه‌ی سنتی كهن دارای دو متن است: متن اول در نیمه‌ی فوقانی قباله و به شیوهی طغراست كه با ریسمانی كه از میان تومار می گذرد پیچیده شده و مهر گردیده است. بخش تحتانی قباله، باز و همیشه آماده‌ی رؤیت بوده است. موضوع قباله های سه گانه‌ی اورامان درباره‌ی اجاره‌ی یك تاكستان است و علی الظاهر هر سه قباله مربوط به‌یك باغ انگور است. شیوهی اجاره نیز به خودی خود، شایان توجه است و حاكی از نوعی مالكیت مشروط است. بر پایه‌ی تحقیقات متخصصین زبان شناسی، قباله‌ی یكم به خط و زبان یونانی نگاشته شده و تاریخ آن به سال ۸۷ تا ۸۸ پیش از میلاد و عصر فرمانروایی مهرداد دوم اشكانی باز می گردد. قباله‌ی دوم نیز به خط و زبان یونانی به رشته‌ی تحریر در آمده است و به سال ۲۱ تا ۲۲ پیش از میلاد و عصر فرمانروایی فرهاد چهارم پسر پاكوس اشكانی تعلق دارد و اما قباله‌ی سوم به الفبای آرامی دست كاری شده تحریر گشته و مربوط است به سال ۱۱ تا ۱۲ پیش از میلاد و عصر امپراتوری فرهاد چهارم اشكانی. به نظر پروفسور كاولی قباله‌ی سوم اورامان به زبان پهلوی پارتی است در حالی كه پروفسور مینس آن را به زبان كردی نزدیك دانسته است.
ارزش و اهمیت قباله های كهن هورامان
بررسی اسناد هورامان از دیدگاه های زبان شناسی، تاریخ مناسبات اجتماعی، اقتصادی و مطالعه‌ی ادیان و باورهای كهن در حوزه‌ی جغرافیایی خاورمیانه و به ویژه منطقه‌ی هورامان كردستان، حائز اهمیت است. این قباله ها از زوایای مبهم و گوشه های ناشناخته و ناسفته مجموعه‌ی فرهنگی قوم كرد را روشن می سازد. از نظر پژوهش های كردستان شناسی نیز كشف و شناسایی قباله های باستانی اورامان، اطلاعات و آگاهی های بسیار جالب و ارزنده ای از زبان، خط، دین و آیین، اعتقادات و روابط اجتماعی و اقتصادی سرزمینی كه در روند دراز دامن تاریخ، اورامان كردستان نام گرفته است، به دست می دهد كه این یافته های پر اهمیت را به طور عمده می توان در گرایش های مطالعاتی متنوعی در زمینه های تاریخی، پیشینه‌ی روابط اقتصادی، مناسبات كهن حقوقی، اعتقادات دینی و زبان شناسی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.
۱) آیین ها و باورهای كهن:
در سراسر قباله های سه گانه‌ی اورامان، مجموعه ای از واژگان و به خصوص اسامی اشخاص به چشم می خورد كه از آیین ها و اعتقادات باستانی دامنه نشینان رشته كوه زاگرس نشأت گرفته است. حتی برخی از نام های افراد در قباله ها، هم اكنون در میان كردها رایج و بر سر زبان هاست. در لا به لای واژگان قباله های كهن اورامان، نشانه های آیین مهر پرستی (میترائیسم) آشكار است. مجموعه‌ی واژگانی همچون: رشنو، میرابندك، اروقت، میثراپادی نشانگر عصر مهر پرستی در میان ساكنان اورامان، كردها و سایر ایرانیان است. مهر یا میترا/میثرا به معنای دوستی و محبت است. به باور ایرانیان باستان، میترا فرشته‌ی پیوند دهنده‌ی آفریدگار با آفریدگان بوده است. در آیین زردتشت، مهر به معنای عهد و پیمان و وعده آمده است. در اوستا، مهر یكی از آفریدگان اهورامزدا است. در قباله های اورامان، واژگانی همچون آراماست، آردین، آرشتت و دادباگا باگ از روزگار مزدا پرستی و آیین مزدیسنان (ستایشگران اهورامزدا) در این منطقه حكایت دارد. این آیین از همان روزگاران پیشین در میان اقوام و قبایل آریایی گسترش یافته و سراسر ایران و هند را در بر گرفته است.
۲) زبان و رسم الخط:
مجموعه‌ی قباله های باستانی اورامان از منظر زبان شناسی به عنوان سند تاریخی و كهن و اثر فرهنگی ارزشمندی تلقی می گردد. بر اساس قباله‌ی سوم اورامان، در دو هزار و اندی سال پیش از این در میان نیاكان كردهای امروزی نوعی رسم الخط ویژه رایج بوده كه این خط با الفبای آرامی نوشته شده و در آن عصر برای تحریر قباله ها و اسناد رسمی به كار رفته است. زبان شناسانی كه برای نخستین بار قباله‌ی مزبور را قرائت نموده اند، آشكارا اذعان كرده اند كه زبان متن قباله‌ی سوم به كردی امروز نزدیك تر است. اما متأسفانه از آنجایی كه بر زبان كردی مسلط نبوده اند زبان قباله‌ی مزبور را پهلوی اشكانی نامیده اند. در حالی كه زبان شناسان كرد بهتر از هر كس می دانند كه بسیاری از واژگان قباله‌ی سوم هم اینك در میان كردها رواج دارد و با گستردگی بر سر زبان هاست.
۳) مناسبات كهن اقتصادی، اجتماعی و حقوقی در اورامان:
این اسناد نشان می دهد كه در آن زمان در میان ساكنان اورامانات روابط حقوقی منسجمی برقرار بوده است و به منظور اجاره كردن تاكستانی در منطقه‌ی اورامان، قرارداد در برابر شاهدان تنظیم شده و نماینده‌ی حكومت آن را تأیید و مهر كرده است. همچنین این اسناد نشان می دهند كه مناسبات كشاورزی و امر آباد ساختن زمین در آن روزگار از اهمیت خاصی برخوردار بوده و اداره نمودن قطعه زمینی آن قدر مهم بوده كه اگر اجاره گیرنده قادر به فعالیت كار و مثمر ثمر بر روی زمین نمی بود و محصول زمین از بین می رفت، می بایست تاوان و غرامت سنگینی بابت این قصور و اهمال، به صاحب زمین و فرمانروا می پرداخت.
۵) بازتابی از روابط كهن اجتماعی و اطلاعات تاریخی در قباله ها:
این اسناد از این منظر، بسیاری از ابهامات و نادانسته های تاریخی سرزمین قوم كرد و فلات ایران را هویدا می سازد. برای نمونه این قباله ها اطلاعاتی درباره‌ی فرمانروایی یونانی ها در این سرزمین و نیز تأثیر فرهنگ هلنیستی بر مردم و نحوه‌ی تقسیمات كشوری آن عصر در اورامان و نواحی اطراف آن را در بر دارد.
به نظر می رسد آیین میترا پرستی در سرزمین باستانی كردها پیشینه ای دراز آهنگ داشته و آثار آموزه های این كهن آیین، در فرهنگ باستانی قوم كرد و دیگر اقوام خاورمیانه و نیز سایر اقوام و ملل هند و اروپایی ریشه دوانیده است.
البته تأثیر فرهنگ یونانیان متجاوز و استعمارگر بر فرهنگ و تمدن ایرانی انكار ناپذیر است. اما قباله های باستانی اورامان بیشتر حاكی از آنند كه فرهنگ هلنیستی یونانی در روزگار تقریر قباله های مزبور، نتوانسته است آثار آیین های باستانی سرزمین كردها و سایر نقاط فلات ایران را ریشه كن نماید. از سوی دیگر، روزگار نوشته شدن قباله های یاد شده عصر اوج میترائیسم و طلیعه‌ی مزداپرستی در میان ساكنان اورامان بوده است. در آن عصر آیین ستایش مزدا در سراسر فلات ایران و از جمله سرزمین باستانی كردها گسترش داشته و در بسیاری از نقاط این سرزمین آتشگاه مزدیسنان بر پا بوده است و نیاكان كردهای امروزی در آنجا به ستایش و پرستش اهورامزدا پرداخته اند. در این برهه، به ویژه اورامان از مراكز اصلی مزداپرستی بوده و آتشكده‌ی پاوه از ستایشگاه های مشهور باستانی كردها به شمار آمده است. بدین سان قباله های كهن اورامان بیش از آن كه منعكس كننده‌ی فرهنگ هلنیستی باشند، جلوه های آثار و آیین های مهر پرستی و مزدیسنا را نمایان می كنند. فرجام سخن آنكه در دو هزار و اندی سال پیش از این، نیاكان كردهای امروزی در كنار زبان رسمی حكومتی، از زبان و الفبا و رسم الخط مخصوص به خود نیز برخوردار بوده اند.
همچنین در سال ۱۳۷۰ در نزدیکی شهر«موان» در هرمزگان چهار بیت شعر که به زبان اورامی نوشته شده بود، پیدا شده است. این شعر بر روی پوست آهو نوشته شده و موضوع آن، هجوم سپاه اسلام به منطقه اورامان به فرماندهی ابوعبید انصاری و عبدالله بن عمر می باشد که بعداً در منطقه اورامان پیروز میشوند و دین اسلام را به ساکنان این منطقه می قبولانند و در این هجوم، ابو عبید انصاری شهید می شود که آرامگاه ایشان اکنون در حلبچه عراق است.
فرهنگ هورامان
در هورامان قبل از اسلام هر كس به تخصصی دست یافته و توان خدمت گزاری را داشته او را ( پاور ) می گفتند كه شاید بعدها همین پاور به ( پیر ) تبدیل شده است . این پیر ها در رشته های دامداری ، باغداری ، كشاورزی ،پزشكی ، گیاه شناسی و ستاره شناسی مهارت خوب داشته اند . قبل و بعد از اسلام ۹۹ پیر هورامان مشهورند كه رشته تخصصی و مهارت ۹۶ نفر از آنها و نام و محل دفن شان هنوز در سینه سال خوردگان منطقه باقی مانده و در كتاب سینه به سینه ثبت شده است كه اگر نمونه هایی از كار هر یك از این پیران را بیان نماییم به درازا می كشد . پیر پزشك : عمل باز كردن زخم و غده را هیچگاه در محوطه زندگی انجام نداد و جهت انجام عمل جراحی ، مریض را به كوهستان برده و تا بهبود كامل نمی یافت اجازه ورود به روستا و میان مردم را به او نمی داد تا آمادگی داشته و حساب سال و ماه و روز را نگه داشته كه امروز این كارها به عهده سازمان هواشناسی می باشد.
نحوه ی اداره هورامان به وسیله شورا
قبل از اسلام سال های سال اداره ی هورامان به وسیله شورا بوده است. شورایی كه به وسیله انتخابات كاملاً مردمی، انتخاب می شد. می بایست كسانی برای شورا كاندیدا می شدند كه چندین سال قبل، خدمت گذاری خود را به مردم ثابت كرده و به جایی رسیده باشند كه لیاقت عضویت در شورا را احراز كرده باشند. نحوه ی انتخاب افراد برای عضویت در انجمنی به نام (مه ری) كه می توان گفت: سالم ترین و به معنای امروزی دمكراتیك ترین نوع انتخاب بوده است. مدت این انجمن چهار سال بوده است. وظایف شورا بدون مزد و منت انجام می گرفت و به منظور خدمت به مردم بوده كه هنوز آثار دستورات شورا در هورامان مشهود است. در زمانی كه در اكثر نقاط جهان نظام های برده داری و ظلم و ستم حاكمیت داشته، هورامان با شورا اداره شده كه نمی شود در این مختصر به جزئیات آن اشاره كرد.
لازم به توضیح است كه اكنون در هورامانات محل انتخابات شورا به همین نام (مه ری) موجود می باشد، مانند (مرو مه ری در دزلی) و (چه مه مه ری در كماله) و (دره و مه ری در دزآور) و ( هانه و مه ری در پاوه )…
نظر به اهمیت این شورا به طور اجمال به معرفی آن می پردازیم. شورا كه مسؤلیت اجرائی امور را بر عهده داشته است برای یك دوره ی چهار ساله انتخاب می شد. در پایان دوره چهار ساله شخصیت مورد اعتماد و دیندار مسن (پاور) به منظور اختتام دوره قبلی و آغاز انتخابات دوره بعدی دستور می داده تا كلیه افراد واجد شرایط در محل شورا جمع شوند. پس از اجتماع افراد كه معمولاً در اول بهار صورت می گرفته از اعضای شورای قبلی كه مدت چهار سال با صداقت، خدمت خود را انجام داده قدر دانی می شد. سپس افرادی كه توانایی انجام این خدمت مقدس را در خود می دیدند حدود ۱۶ الی ۲۰ نفر كاندید می شدند و در صورت
تاٌئید مردم این مسؤلیت مهم را بر عهده می گرفتند. از آنجایی كه انتخابات در این شورا به صورت سری انجام گرفته است با توجه به شرایت و مقتضیات زمان و با توجه به اینكه همه افراد امكان نوشتن اسامی برایشان مقدور نبوده است، پاور به منظور معرفی افراد هر یك از آنان را به اسم یك نوع میوه ی خشك كه در دسترس اهالی بوده است مانند توت، كردو، بادام، سنجد، گلابی، كلابی خشك و … نام گذاری می كرد، سپس پاور از پارچه ای كه هورامی خود آن را بافته و رنگرزی نموده كه (هلاوه) نام داشته است آن را در حضور افراد جهت جمع آوری آراء می دوخت. آنگاه دستور می داده افراد با توجه به كاندیدای مورد نظر خویش، میوه ویا خشكبار مناسب را كه در دست یا در كیسه ی كوچك قرار داده تا مردم آن را نبینند، در كیسه ی آراء بیندازند. و به این ترتیب چهار تا شش نفر بسته به جمعیت روستا انتخاب می شدند. جوانانی می توانستند در این انتخابات شركت نمایند كه توانایی برداشتن سنگ (مرد آزمایی) را داشته باشند كه وزن آن برای مردان و زنان متفاوت بوده است. در روز انتخابات دو سنگ در محلی كه مری تعین می كرد و نوجوانان از دختر و پسر كه توانایی بلند كردن سنگ را از زمین داشتند به عنوان شرط اهلیت برای رای دادن محسوب می شد و حق شركت در انتخابات و برگزیدن اعضای شورا را به دست می آوردند. سپس بعد از پایان یافتن انتخابات كیسه سبز جمع آوری آراء را تكه تكه و به منزله ی تبرك در بین افراد توضیع می كردند. در این مراسم، آشی از صدقات مردم، كه از گندم پوست كنده، نخود، گوشت، دانه انار و چند نوع گیاه خشك معطر آماده نموده و به عنوان متبرك شده در بین مردم تقسیم می شد. كسی حق خوردن این آش را داشت كه قبلاً كاسه و قاشق دست ساخته خود را آماده كرده باشد. شورا (ژیرلا) پس از انتخاب قدرت اجرایی را به عهده می گرفت و دستور شورا لازم الاتباع بوده و خارج شدن از دستور و فرمان شورا مانند خروج از دین بوده است. شورا بر اساس كتاب معرفت پیرشالیار و با توجه به مقتضیات نسبت به وضع قوانین اقدام می نمود. ژیرلا به امور فقرا فوق العاده حساس بوده، كه هرچند ماه یك بار به خانواده ها سر می زد و چنان چه خانواده ها با كمبود مواد غذایی دچار شده بودند از افراد غنی و دارای ذخیره، مواد غذایی به قرض می گرفت و به آنها تحویل می داد. این افراد مواد غذایی مزبور را به عنوان قرض تلقی می كردند و به محض بهبود در وضع زندگیشان آنرا بر می گرداندند.
شورا كه خود قانون وضع می كرد، هر قانونی را كه می خواستند اجرا نمایند مردم را جمع نموده و به اطلاع عموم می رساندند.
قبل از اسلام هنگامی كه زنان در دنیا هیچ گونه حق و حقوقی نداشتند زن در هورامان نه تنها حق رای و انتخاب كردن را داشته بلكه حق انتخاب شدن را نیز داشته اند و با مرد در تعیین سرنوشت خود شریك بوده است. چون پا به پای مرد كار می كرد و به جز در مواردی از حقوق مساوی نیز برخوردار بود. (ئه دا خه نانی)
((اداخنانی)) كه یكی از زنان برجسته هورامان بوده و هنوز ورد زبان هورامی هاست چند دوره عضو شورا بوده و چنان شخصیت و توان خود را حفظ كرده كه چند دوره پشت سر هم برای شورا انتخاب شده است.
چنانچه كه گفتیم مردم هورامان به آئین زردشت پایبند بودند و از قانون آن پیروی می كردند نصایح پیر شالیار كه دارای كتابی به نام ( ماراف ) « معرفت » است كه مانند كتاب اوستا از آن یاد كرده اند زیرا برگرفته از گفتار زرتشت و اوستا و نصایح خود پیر بوده و از بچگی شروع به یادگیری آن می كردند و بیشتر مطالب مورد نیاز آن را حفظ نموده و به خاطر می سپردند . این مردم كاملاً پایبند به رعایت دین و اخلاق بوده اند.
هورامی باغ گردو ، توت ، گلابی ، انجیر ، انار و غیره را داشته و برای ادامه زندگی و تهیه مواد غذایی از آنها استفاده نموده است ، بلوط بیشتر حد نیاز وجود داشته است ، در پاییز آن را خشك و در چال یا در انبار برای تهیه ی آرد آماده و ذخیره می شد . ثمر توت را خشك و در انبار و مشك نگهداری می كردند . از آرد بلوط ، نان تهیه می شد و نیز از گردو ، توت و گلابی خشك و میوه درخت ون برای تغذیه استفاده می كردند در بهاران از دوغ ، ماست ، شیر و كره حیوانی استفاده می كردند ، از گیاهی به نام ( نینور ) كه فراوان وجود داشته و از نظر پروتئین و نشاسته ارزش غذایی داشته و با مقداری ( ذرت ) ، ( گندم ) ، ( ارزن ) یا ( ئاره بیله ) مخلوط و به صورت آشی كاملاً خوش مزه و مغذی آماده كرده و در هر خانه ای موجود و خود و مهمان مرتب از آن استفاده می نموده اند . در نتیجه هیچگاه دچار قحطی نشده اند در حالی كه بقیه مناطق چنین شرایطی را نداشته و غالباًًًًً دچار چنان قحطی و گرانی گردیده اند كه كمرشان زیر این بار مهم خم گشته است و هزاران نفر از گرسنگی جان داده اند .
هورامی در باغچه و زمین های كمی كه داشته اند پنبه كاشته و خود ماشینی برای بیرون آوردن دانه اش اختراع و با ماشینی كه خود آن را ساخته پنبه را برای بافتن لباس زیر آماده كرده و در كارگاه نساجی به نام ( جولایی ) پارچه ای بسیار محكم و زیبا به نام ( هه لاوه ) تهیه و در رنگرزی طبیعی ( گیاهی ) خود آن را رنگ كرده كه برای لباس زنان و لباس زیر مردان استفاده شده است .
این پارچه هنگام كهنه شدن و غیر قابل استفاده ماندن در كارگاه كلاش برای زیر كلاش كه بسیار محكم و زیبا بوده استفاده كرده و با پنبه و پارچه خود كلاش را ساخته اند كه هنوز با این همه پیشرفت علمی از بهترین كفش های تابستان می باشد. برای زمستان نیز از پوست گاو كفش ساخته اند كه به آن ( كاله ) گفته اند استفاده نموده و مشكل رفت و آمد خود را حل نموده اند.
معماری:
به وسیله متخصصان خودی كار معماری و بنایی را انجام داده كه برای غیر هورامی در نهایت شگفتی است. چهار طبقه ساختمان تنها با سنگ و تیر چوبی ، بدون ماسه و سیمان ، گل و آهك و فقط از سنگ استفاده شده است ، هنوز این نوع معماری رایج است .
صنایع دستی هورامان:
مردمان هورامان خود از درخت ( كه كه و ) قاشق و كاسه و بشقاب می ساختند و در مراسم پیران گذشته رسم بر این بوده كه نوعی خوراك درست كرده اند كه تبرك بوده و لازم بوده هر كسی سهم خود را در ظرفی كه خود ساخته است بریزد و استفاده نماید . از نظر آنان خوردن غذا در ظرف دیگران مكروه بوده و كسانی كه توانایی درست كردن ظروف داشته حتماً باید در ظرف خود غذا می خوردند كاسه و كوزه و غیره كه به مجموعه اینها ( هه وره ) گفته می شود كه فردی است و می بایست خود آن را ساخته باشد و استفاده از ابزار دیگران مانند : قاشق ، شانه و كاسه مذموم و مكروه بوده است.
برای مشاهده ادامه مطلب کلیک نمایید
گردآورنده: میثم جوانمیری
