منطقه زاگرس زیستگاه دیرینه كردها، بیشترین توان مبارزه را علیه حكام بنی عباس به مانور گذاشت و ساكنانش به صلابت رشته كوههای سر به فلك كشیده، در مقابل حاكمان ایستادگی كردند با این حال در تاریخ كمتر یادی از این دلاوری ها و رشادت ها به میان آمده است.
با از بین رفتن سلطه بنی امیه و بر روی كارآمدن بنی عباس، بر خلاف انتظارها، اوضاع متشنج جامعه اسلامی روبه وخامت گذاشت، و از گوشه و كنار مملكت اسلامی قیام ها و نهضت های متعددی علیه حكام جور بنی عباس پایه گرفت. مردم مسلمان و عدالتخواه ایران، افزون از همه اقوام دیگر در برابر خلافت عباسیان قد علم كرده و به مبارزه ایستادند. به طوری كه بزرگترین و پرنیروترین قیام ها در ایران به وقوع پیوست. در این میان منطقه زاگرس زیستگاه دیرینه كردها، بیشترین توان مبارزه را علیه حكام بنی عباس به مانور گذاشت و ساكنانش به صلابت رشته كوههای سر به فلك كشیده، در مقابل حاكمان ایستادگی كردند و در این ره متحمل زیان ها و كشتارهای بی رحمانه از جانب مزدوران حكومت، گردیدند. با این حال در تاریخ كمتر یادی از این دلاوری ها و رشادت ها به میان آمده و بهتر است گفته شود تاریخ آنها را به فراموشی سپرده و از حافظه خود دور انداخته است. این فراموشی تاریخی خیانت بزرگی است كه نباید در برابر آن سكوت كرد. نوشته زیر در راستای نمایاندن گوشه ای از فداكاری ها و رشادت های ساكنان زاگرس در مقابل حكام ظالم عباسی است تا یادی باشد از آن همه رشادت ها و دلاوری ها و از خودگذشتگی های این قوم دلیر واصیل ایرانی.
الف: جنبش ها و نهضت های وطن خواهانه
منطقه زاگرس را می توان كانون ایجاد شورش ها علیه بنی امیه و بنی عباس دانست. كردها – از موقعی كه خلافت راشده به پایان رسید تا انقراض حكومت پانصد ساله عباسیان – همواره با سردمداران اسلامی در جنگ و ستیز بوده اند. كردستان همواره شاهد قیام های گرم و خونین علیه مزدوران اموی و عباسی بود. شورش های كردها گرچه با پاسخ شدید عباسیان مواجه می شد، اما هیچ گاه به خاموشی نگرایید. با خفه كردن یك قیام توسط عباسیان، در قسمت های دیگر زاگرس دهها قیام دیگر سر بر می آورد، تا جایی كه كردستان و كردها به بزرگترین مشكل دستگاه خلافت تبدیل شده و جنبش های كردی دارای خصوصیات و ویژگی های خاصی بودند.
علاوه بر آن خصوصیات، هدف اساسی آنها را می توان آزاد سازی منطقه زاگرس و ایران دانست. به همین سبب بود كه هر وقت می توانستند قسمتی از زاگرس را از چنگ عباسیان برهانند و به تشكیل حكومت محلی می پرداختند و زمام امور را به دست می گرفتند. مبارزه كردها علیه عباسیان گسترده و فراگیر بود و مبارزان كرد بدون وقفه و با تحرك تمام، نستوه و بی امان در مقابل عباسیان می جنگیدند. كردها را به جرات می توان بزرگترین و پرقدرت ترین دشمنان دستگاه خلافت دانست و همچنین از معدود ملتی هستند كه از همه بیشتر متحمل ضرر و زیان و قتل و غارت در جنگ با عباسیان شده اند. مزدوران عباسی هر وقت نهضت های كردی را شكست می دادند طرفدارانشان را قتل عام كرده و شهرها و خانه هایشان را ویران می كردند.
ب: فهرست اجمالی نهضت ها كردی علیه عباسیان
– نهضت بزرگ ایرانی توسط سردار بزرگ كرد ابومسلم خراسانی
– نهضت یارسان قرن دوم هجری توسط فرزانه كرد بهلول دینوری در هورامان
– نهضت موصل سال ۱۴۸ هـ در عهد منصور
– نهضت حمدان بن حمدون، موصل، ۲۸۱هـ
– نهضت ابولیلی ۲۸۴هـ
– نهضت هذبانیه، موصل به رهبری محمدبن بلال، ۲۹۳هـ
– نهضت مساور بن عبدالحمید، موصل، ۲۵۲هـ
– نهضت دیله ره ش، ۲۶۲ هـ
– نهضت جعفربن فهرجس، زمان معتصم، ۲۲۴ هـ
– نهضت ده هزار كرد، اصفهان، ایام المقتدرباللـه
– نهضت قیام مردم همدان به همیاری كردها، ایام منصور
– همراهی و شورش كردها با قیام مختار و قیام عبدالرحمان بن اشعث
– شورش كردها در همراهی با قیام صاحب الزنج به رهبری علی بن محمد، ۲۶۸ هـ
– نهضت سیروان، حسین بن مسعود علوی، هورامان، قرن ۴
– شورش دسیم، قرن چهارم – شورش شدادیان، محمدبن شداد، سال ۳۴۰ هـ
– نهضت حسنویه، خاندان حسنوی، شهر زور، ۳۳۰ هـ .
مبانی و خصلت های نهضت ها و قیامهای كردی علیه عباسیان
زمینه ظهور و پیدایش هر نهضت بستگی به شرایط زمانی و مكانی خاصی دارد كه نهضت در آن به وجود آمده است ترسیم مبانی و زمینه های پیدایش نهضت ها و قیام های كردی در سده های دوم و سوم و چهارم هجری به دو مقدمه و پیشینه تاریخی نیاز دارد. تا از برآیند آن دو مقدمه كیفیت شكل گرفتن نهضت ها را بهتر درك كنیم:
۱- طبق مستندات تاریخی، كردها از گروه نخستین مهاجران »آریانیك« به ایران هستند و از ساكنین اولیه سرزمینشان ایران به شمار می آیند. پیام روشنفكرانه رییس جمهور وقت (خاتمی) گواه بر این حقیقت تاریخی است: »هیچ كس حق ندارد قبل از كردها خود را ایرانی بنامد«. روشن است كسی كه ادعای مالكیت اصلی چیزی كند با جان و دل از آن حفاظت می نماید و سینه اش را در مقام گزندهای بیگانه سپر قرار می دهد و د ر برابر هر نوع تهاجمی صبورانه می ایستد. كردها نسبت به ایران از چنین وضعیتی برخوردار بوده و هستند. از روایات مورخان اسلامی چنین برمی آید كه: كردها بیش از سایر اقوام ایرانی در دفع حملات وارده به ایران، چه قبل از اسلام و چه در زمان رویارویی با اسلام و چه بعد از اسلام، مجاهدت نموده اند و از شئونات ایرانی حمایت و حفاظت كرده اند.
۲- كردها همچون طبیعت بكر كردستان، دارای قلبی صمیمی و روحی عدالتخواه بوده اند و از مكتب پندار نیك، گفتار نیك، كردار نیك، روح آزادی و صفای درونی آموخته بودند. این خصوصیت درونی در ذات خویش با ظلم و ستم سازگاری نداشت و كردها را خود به خود به دشمنی سر سخت با ظالمان و طرفداری از مظلومان فرا خوانده بود. به همین خاطر بود كه كردها حتی آنهایی كه هنوز مسلمان نشده بودند به طرفداری از علویان و خاندان پاك پیامبر پرداختند و تنفر خود را از عباسیان با ائتلاف با علویان اعلام داشتند. آری كردها در میان ملل اسلامی، طلایه داران دفاع از مكتب اهل بیت بوده اند. بنابراین دو مقدمه مبانی نهضت های وطن خواهانه كردها را می توان در ۲ پایه دید: ۱- علاقه بیش از حد به ایران و میراث های ایرانی و حفظ آنها. ۲- دفاع از اهل بیت و خاندان پاك پیامبر در مقابل عباسیان.
آری اكثر نهضت های به وجود آمده در زاگرس برپایه اهداف علویان بنا شده بودند حتی حكومت اردلان و خاندان مردوخی ها در كردستان در بطن علویان برخاسته بودند. بنابراین دفاع از ایران و حفظ میراث های فرهنگی، مذهبی ایران و همچنین حمایت از اهل بیت و طرفداری از خاندان اهل بیت مهمترین زمینه های پیدایش نهضت های وطن خواهانه در كردستان و زاگرس بودند.
ج: معرفی دو نهضت مهم كردی
در اینجا لازم می دانم به جهت تطبیق عینی و عملی مبانی مذكور به معرفی دو نهضت بسیار كهن و غنی بپردازم.
۱- نهضت یارسان: موسس این نهضت »بهلول دینوری« است. وی از شاگردان مكتب امام جعفر صادق(ع) است و یكی از عقلای مجانین به شمار می آید. در ۱۲ سالگی قرآن را از بر می خواند و شعر می سرود. علاوه بر آن بر تمامی دواوین عرب تسلط داشت. بهلول نخستین كسی بود كه جرقه طرفداری از خاندان پیامبر را در سلسله جبال زاگرس به وجود آورد. در اوج مخالفت دستگاه خلافت با علویان در قرن دوم هجری از دینور به هورامان آمد و چون موقعیت را در آنجا مناسب دیده به جهت مقابله با تهاجم مذهبی و فكری دستگاه خلافت با همكاری یاران چهار گانه اش، نهضت یارسان را پایه ریزی كرده و همراه اصحاب خویش به گسترش آن پرداخت. در تعریف یارسان چنین آورده اند: »گلچینی از باورها و اندیشه های ویژه ی آیینی كه با اندوخته های كیش های ایران باستان و اندیشه های اسلامی آمیخته است« بهلول مبانی نهضت یارسان را چنین به نظم می كشاند:
۱- محبت اهل بیت و طرفداری از خاندان پیامبر
برئت الی الله من ظالم / لسبط النبی ابی القاسم
وددت الهی بحب الوصی / وحب النبی ابی فاطم
و ذلك حرز من الصاییات / و من كل متهم غاشم
بهم ارتجی الفوز یوم المعاد / و آمن من نقمه الحاكم
۲- حفظ میراث های اصیل ایرانی:
ئه و واته ی یاران ۲
ئێمه دێوانه ین ئه وواته ی یاران
هه نی مه گێڵێن یه ك یه ك شاران
تا زنده كه ریم ئایین ئیران
ترجمه: آری ما دیوانه و شیدای ایرانیم و یك یك شهرها را می گردیم تا آیین ایران را زنده كنیم.
۲- نهضت سیروان
موسس آن نهضت، »حسین بن مسعود علوی سیروانی« است. وی تحصیلات خویش را در همدان و بغداد به پایان رساند و پس از آن به تبلیغ و ارشاد مردم مشغول شد. در قرن چهارم می زیست و به جهت مقابله با حملات بنی عباس در میان قلعه های شامخ هورامان بر مبنای یارسان نهضت سیروان را آفرید. تاسیس و حیات نهضت سیروان مقارن بود با حكومت خاندان آل بویه (۴۴۷-۳۲۴) و همچنین حكومت »كردیه حسنویه«.
از یاران بزرگ امیر مقتدر سیروان می توان به دو شخصیت نامدار و بزرگ »عین القضات همدانی« و »بابا طاهر عریان« اشاره كرد. مبانی نهضت سیروان بر دو مبنای مذكور در یارسان، پایه ریزی شده بود و علاوه بر آن دو مبنا بر دو اساس ولایت علوی و ظهور منجی تكیه داشت. به عبارت دیگر: مبنای اسلامی در نهضت سیروان بیشتر مورد توجه بود بر خلاف نهضت یارسان. وی به گفته محقق بزرگ كرد »محمدعلی سلطانی«: »اولین شخصیت تاریخی است كه به عنوان ملك ادواری و حكمران سیاسی و مذهبی براساس اندیشه علویان قیامگر رهبر و مقتدا قرار گرفته و جبهه علویان تندرو را در مقابل حركت عباسیان در سلسله جبال زاگرس به وجود آورده است… نهضت سیروان سالهای سال استقلال هورامان را در مقابل حملات عباسیان حفظ كرد«
ح: ارمغان نهضت های علوی به ادبیات كرد
حیات ادبیات كردی همزمان با پایه ریزی اولین پایه های نهضت های كردی شروع شد. من بر آن باورم كه اگر جرقه علویت نمی بود ادبیات كردی هیچ ریشه ای بنیادی نمی داشت. با ایجاد نهضت یارسان، حیات جاوید ادبیات كردی به جهت مقابله با ادبیات عربی به عرصه قدم نهاد. دهها كتاب و اثر گرانقدر به شیوه نظم به لغت شیرین گورانی برای جلوگیری از نفوذ ادبیات عربی تالیف شدند. اولین قدم را خود بهلول نهاد. هم اكنون اثر آن زنده یاد به اسم »دوره بهلول« به عنوان قدیمی ترین متن مدون كردی به یادگار مانده است. گویا پیروان نهضت علاوه بر مبارزه جسمی و حفظ منطقه می بایست به مبارزه ادبی و حفظ ادبیات اصیل ایرانی می پرداختند. این نهضت ادبی در مقابل ادبیات عربی توسط بهلول و یارانش نزج گرفت و در سده های بعدی توسط یاران علوی ادامه یافت. نتیجه این مبارزه ادبی دهها كتاب در زمینه عرفان، حكمت و فلسفه است كه به اسامی تعدادی از آنها اشاره می رود: دوره بهلول، دوره باباسرهنگ، دوره شاه خشین، دوره باباناوس، دوره باباجلیل، دوره پیرعالی، دوره دامیار، دوره شا ویسقلی، دفتر پردیور، دفتر ساما، دفتر دیوان گه وره، زلال زلال، كلام سید خاموش…
