کامیاران به علت قرار داشتن در موقعیت مناسب جغرافیایی و نیز داشتن مراکز امور دینی و آموزشی از قدیم الایام محل رشدونمو بزرگان بوده است، به گونه ایی که در بیشتر روستاهای این منطقه مدارس علوم دینی و مکتب خانه هایی به رسم قدیم دایر بوده است.
بزرگان فراوانی دراین دیار رشد کرده و مراحل علمی و دینی را گذرانده و در آن دوره به عنوان قطب آیینی و علوم دینی مطرح شده اند، بسیاری در خدمت آنان تلمذ نموده و مراحل علمی را سیر نموده اند.
از جمله این علما “شیخ محمدصالح فخرالعلما” متخلص به “حه یران” است که بعد از ۱قرن واندی، هنوز در میان علما و دانشمندان منطقه کردستان زبانزد خاص و عام است.
فخر العلما فرزند شیخ امام الدین بن شیخ محمدبن شیخ محمدجسیم بن شیخ محمودبن شیخ احمد علامه تختی مردوخی بوده و از اساتید و ادبای اواخر قرن سیزدهم هجری قمری می باشد.
وی در ادبیات کوردی، فارسی و عربی بسیار متبحر و مشهور بوده و در تقریر،تحریر،نظم ونثر به این زبان ها شهره آفاق بوده است.
فخرالعلما در اواسط قرن ۱۳ه.ق در روستای “دژن” در شرق منطقه کامیاران دیده به جهان گشود. تحصیلات خود را ابتدا در مدارس منطقه شروع نمودو با کسب مدارج لازم به مدرسه های علوم مختلفه در دیگر مناطق کردستان عزیمت نمود و پله های طرقی علمی و دینی را طی کرد.
این دانشمند و ادیب کُرد، بعد از پایان تحصیلات به شهر سنندج مهاجرت نمود و تا پایان زندگی در این شهر به نوشتن و تحریر ادامه داد و شاگردان بسیاری راتربیت نمود.
“استاد هدایت” درجلد دوم تذکره خود درباره شیخ محمد صالح حه یران چنین نگاشته است: “شیخ محمد از فضلا،ادبا، شعراو موحدان معاصر است و اگرخدمت وی به نظم ونثر تازی، پارسی، حکمت الهی و طبیعی به حساب آید یکی از اکابر دوران می باشد”.
فخرالعلما منظومه ایی به نام “مرشدالعشاق” دارد که شامل تحقیقات فاضلانه ایشان است. این منظومه هم وزن مثنوی مولانای روم بوده که تماما نشانگر کمال، فضل و طبع پرمایه اوست.
اگر سیری در اشعار وی بنماییم، خواهیم دید که شعر “حه یران” غالبا دریایی از صنایع ادبی و بدیع است؛ تجنیس را به خوبی شناخته و با آن چنان کار کرده که گویی خدای آرایه جناس است.
اشعار کوردی “حه یران” بیشتر با لهجه “هه ورامی” سروده شده است، آن هم بنا به اینکه در آن دوران، تبحر در لهجه اورامی و نظم گویی به این لهجه زبان کوردی از جمله توانایی های شعرا بوده است.
شیح محمد صالح فخرالعلما در شب پنج ربیع الاول سال ۱۳۰۰ ه.ق در سنندج در گذشته است. نواده های ایشان در سنندج، کامیاران و بخش های شاهو وژاورود کامیاران به سر می برند.
با سلام خدمت ما ، ممنون بابت شرح حال فخرالعلما ، من اشکان مردوخی اهل روستای دژن یعنی همان روستای فخرالعلما ، در مورد فخرالعلماتحقیقاتی داشتەام اما عکسی از او را نیافتەام، اگر میشود این عکسی کە شما گزاشتی را شرح دهی ممنونم ، کدام یک فخرالعلما میباشد ؟