زبان گورانی دسته‌ای از زبانهای ایرانی باختری است که گویشورانش در باختر ایران و شمال خاور عراق‌اند. برخی محققان گورانی را زبان ادبی استاندارد گویش‌های حوزه زاگرس دانسته‌اند. برخی آن را لهجه‌ای از کردی شمرده‌اند، اما از سده بیست بیشتر خاورشناسان و زبان‌شناسان آن را یک زبان ایرانی شمال غربی دانسته اند که از زبان کردی جدا است. گویشوران به گویش‌های گورانی همچنین از زبان کردی سورانی، کردی کلهری، کردی کرمانجی و همچنین زبانهای رسمی کشورهایی که در آن زندگی می‌کنند، مانند پارسی، عربی و ترکی نیز استفاده می‌کنند. زبان گورانی (که شامل اورامی می‌شود) اغلب به عنوان بخشی از شاخه زازا-گورانی زبانهای هندوایرانی و ایرانی طبقه‌بندی می‌شود. زبان زازاکی که در قسمت‌های شمالی کردستان گویش می‌شود، هم از نگر دستوری و هم از نگر واژگان دگرگون است و به‌طور کلی توسط گویشوران گورانی قابل فهم نیست اما مرتبط با گورانی در نظر گرفته می‌شود.
دسته‌بندی زبانی
گویش‌های گورانی از شاخه زازا-گورانی زبانهای ایرانی هستند. گورانی از نظر زبان شناختی با زبانهای کردی مانند سورانی و کردی کرمانشاهی که در همسایگی آن قرار دارند ناهمگون است و کردی شمرده نمی‌شود. البته گورانی به شدت تحت تأثیر کردی قرار گرفته‌است.
کردها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از زبانهای کردی بشمارند ولی تفاوت‌های زبانهای زازا-گورانی و زبانهای کردی بسیار زیاد است و بنابراین با هیچ استاندارد زبان‌شناختی نمی‌توان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی کرد.
منطقه جغرافیایی
این زبان در نواحی غربی ایران ایلام ، کردستان و کرمانشاه که بین ایران و عراق تقسیم شده‌است استفاده می‌شود. در این مناطق به آواز گورانی و به آوازخوان گورانی‌بیژ (گورانی واچ، گورانی‌چڕ) گفته می‌شود. در عراق در خانقین، مندلی، شرق سلیمانیه، نزدیکی حلبچه و در ایران در جنوب و باختر ایران (کنار مرز عراق)، هورامان، خاور سنندج (اورامان ژاورود)، تمرکز اصلی مردم گورانی زبان در شهرستان پاوه و پس از آن شهر سرو آباد و بخشی از سنندج و کامیاران و مریوان و چند روستا در منطقهٔ دالاهو به این زبان سخن می‌گویند.
مقایسهٔ واژگان زبان زازا-گورانی با دیگر زبانهای هندواروپایی
| زازا-گورانی | آلمانی | ایتالیایی | انگلیسی | پرتغالی | اسپانیایی | سوئدی | فارسی | فرانسوی | هلندی | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| گورانی | زازایی | |||||||||
| wérega | ayare | abend | sera | evening | tarde | tarde | afton | ivār | soir | evond |
| bra | bra | bruder | fratello | brother | irmão | hermano | bror, broder | barādar | frère | broer, broeder |
| to | ti, to | du | voi | you | tu | te, tú | du | to | te, tu | je |
| asin | asin | eisen | ferro | iron | ferro | hierro | järn | āhan | fer | ijzeren |
| herd | erd | erde | terra | earth | terra | tierra | jorden | Zamin | terre | aanaarden |
| íge | itya | hier | qui | here | aqui | aquí | här | inja | Ici | |
| hengemen | hingemín | honig | miele | honey | mel | honung | angabin | angabin | honing | |
| kol | kilm | kurz | corto | short | curto | corto | kort | kutāh | court | kort |
| lic | lew | lippe | labbro | lip | lábio | labio | läpp | lab | lèvre | lip |
| mange | menge | mond | mese | moon | Luna | lua | mane | māh | – | maan |
| nam | name | name | nome | name | nome | nombre | nämna | nām | nom | naam |
| na | né | nein | non | no | não | no | nej | na | non | neen |
| newe | newe | neu | nuovo | new | novo | nuevo | ny | now | nouveau | nieuw |
| no | new | neun | nove | nine | nove | nueve | nio | noh | neuf | negen |
| vahisht | paradies | paradise | paradise | paraíso | paraíso | paradis | pardis | paradis | paradijs | |
| ? | spenax | spinat | spinacio | spinach | espinafre | espinaca | spenat | esfanāj | épinard | spinazie |
| hesare | estare | stern | stella | star | estrela | estrella | stjärna | setāre | astre | ster |
| kinace | keyna | tochter | – | daughter | – | – | dotter | doxtar | – | dochter |
| dlop | dilapa | tropfen | – | drop | – | – | droppa | – | – | druppel |
ریشه‌شناسی (اتیمولوژی) و تحول آوایی گویش هورامی
هورامی کهنترین و محافظه کارترین گویش گورانی است که خصوصیات کهنتری راحفظ کرده‌است (مکنزی ۱۹۶۶ :۴). از تحولات آوایی این گویش می‌توان به این موارداشاره کرد: حفظ/ia-/* و*/ṷ-/ ایرانی آغازین۲در آغاز واژه به صورت/y-/ و/w-، حفظ/s/* و/z/*ایرانی، آغازین تحول/hṷ/*ایرانی آغازین به/w/ ,/dṷ/* به /b/، ṷia-/ */به/y-/ (مکنزی ۱۹۸۶ :۱۱۱). ویژگی‌هایی صرفی مانند حفظ جنس دستوری و حالت غیرفاعلی در صرف اسم، اعمال جنس دستوری در افعال ماضی بعید، ماضی نقلی، و سومشخص مفرد ماضی ساده و حفظ ساخت ارگاتیو در افعال ماضی متعدی، این گویش را ازدیگر گویش‌های همجوار متمایز می‌سازد. ظاهراً کهنترین اثر مکتوب به این گویش، دیوان شعری منسوب به» صیدی «است که مینورسکی(۹۳:۱۹۴۳)شکوفایی و شهرت او را درحدود ۱۵۲۰م می‌داند. این دیوان به یکی از گونه‌های مرده این گویش سروده شده‌است.
جدول مقایسه تحولات آوایی زبان گورانی با زبان کردی
| پارسی | زبان کردی | بلوچی | زبانهای مرکزی | زبانهای خزری | سمنانی | تالشی | زازایی | آذری کهن | گورانی | پهلوی اشکانی | IE |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| h/d | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | k/*g* |
| -z- | -ž- | -j- | -j- | j,ž,z | j,ž | -ž- | -j- | -ž- | -ž- | -ž- | k(u)pal* |
| z | ž | j | j,ž,z | j(z) | žj | ž | j | (ž(y | ž | ž | (g(u)(h* |
| S | S | ? | esb | S | esb | asb | esp | isb | sip | ? | KW* |
| S | S | S | r | r | h)r) | (h(r | hi)r) | h)r) | ya)r) | hr | tr/*tl* |
| d | d | (?)d | b | b | b | b | b | b | b | b | *d(h)w |
| L/L | L/L | L/L | L/L(r,z) | L/L | L/L(r,z) | r/rz | r/rz | r/rz | Lr/rz | rδ)/rz) | oIr)*rd/*rz) |
| (x(u | (x(w | v | x(u),f,v | (x(u | (x(u | h | w | h | w | wx | sw* |
| h | h | h | (h(u | h | h | h | w | u | u | f | tw* |
| -j | -j | -j | (-j-(y | -j | -j | -j | -j | -y | -y | -y | -y* |
در بررسی واژه گُنی در نزدیک‌ترین خویشاوند زبان شناختی گورانی، یعنی زبان زازایی وجود داشته و دقیقاً به معنی «خون» است.
واژه «گُنی»(goní) در اصل وام واژه ای پارتی می‌باشد و صورت اصلی آن در پارتی به صورت «گوخَنی»، در معنای «خون»، بوده‌است. صورت اصلی ایرانی باستان آن نیز «وهونی» می‌باشد. علّت آن که این واژه را وام واژه باید دانست از آن روست که قلب «و» ایرانی باستان به «گ» به هیچ وجه در زبانهای شمال غربی ایرانی، خصوصاً زازایی و گورانی، اصالت نداشته و پر واضح است که «گُنی» استقراضی است از صورت پارتی «گوخَنی» (درزبان پارتی دو استثناء در قلب «و» باستانی به «گ» وجود دارد) و صورت اصیل گورانی این واژه را می‌توان در واژهٔ هورامی «ونی» یافت، به معنای «خون». وجود وام واژهٔ «گُنی» در متن گورانی کهن و زبان زازایی امروزین حاکی از قرابت منحصر به فرد زبانهای گورانی و زازایی داشته و منشأ پارتی این دو را مشخص می‌سازد.
واژگان معادل «خون» در زبانهای یادشده را می‌توان ذیلاً مشاهده نمود:
ایرانی باستان: ”’وهونیـ”’
پارتی: ”’گوخَنـ (ـی)”’
گورانی کهن: ”’گنی”’
زازایی: ”’گُنی”’
اردلانی: ”’خوین”’
گورانی نوین (هورامی):ونی
(توجه شود به حفظ صورت ایرانی باستان در هورامی و حفظ صورت اصیل پارتی در گورانی کهن و زازایی)
